इलाम, पुस २ : पहाडी जिल्ला इलामका अधिकांश किसान पशुपालनमा निर्भर छन् । परम्परागत पशुपालन हुँदै अहिले आधुनिक र व्यवस्थित पशुपालनतर्फ अग्रसर भएका जिल्लाका किसानलाई अहिलेको मुख्य समस्या आफूले उत्पादन गरेको दूधको उचित मूल्य नपाउनु नै हो ।
बर्सेनि बढ्दो महँगीको असर पशुपालनमा प्रत्यक्ष पर्ने गरेको छ तर गाईका लागि चाहिने पोसिलो दाना, मकैको च्याख्ला, घाँस र परालको मूल्य बर्सेनि बढिरहे पनि त्यसअनुसार दूधको मूल्य नहुँदा पशुपालन व्यवसायबाट आशा हराएको किसान बताउँछन् ।
अहिले दुग्ध विकास संस्थान दुग्ध वितरण आयोजना विराटनगरले इलामका किसानलाई दूधको गुणस्तर हेरेर मूल्य दिने गरेको छ । संस्थानले गुणस्तरका आधारमा प्रतिलिटर ४० देखि ४४ रुपियाँ दिने गरेको छ तर किसानलाई एक लिटर दूध उत्पादन गर्न कम्तीमा ५० देखि ५५ रुपियाँ लागत लाग्ने गरेको सूर्योदय नगरपालिका–१२ मा रहेको सौगात एनिमल (गाई फार्म)का सञ्चालक अशोक राईले बताउनुभयो ।
“गाईलाई खुवाउने दानाको मूल्य गत वर्षभन्दा दोब्बर भएको छ । ५५ रुपियाँ प्रतिकिलो दाना खरिद गर्नुपर्ने बाध्यता छ । गत वर्ष परालको मूल्य प्रतिमुठा नौ रुपियाँ थियो यो वर्ष १५–१६ रुपियाँ पुगेको छ । दूधको मूल्य वर्षमा प्रतिलिटर दुई रुपियाँ पनि वृद्धि हुँदैन । गाईपालक किसान त्यसैपनि घाटा सहन बाध्य छन्,” राईले भन्नुभयो ।
आठवटा गाईबाट दैनिक ४० लिटर दूध बिक्री गर्दै आउनुभएका राईले गाईको पौष्टिक आहार, दानामा सहुलियत र मूल्य वृद्धि भइदिए किसानलाई ठूलो राहत मिल्ने बताउनुभयो । २०७० सालमा सन्दकपुर गाउँपालिकामा सुरु गरिएको भट्टराई कृषि पशुपालन तथा डेरी उद्योग दुईअघि बन्द भयो ।
पहिलो चरणको कोभिड–१९ सुरु भएसँगै भएको बन्दाबन्दीका कारण यहाँको उत्पादन बाहिर पठाउन नसक्दा डेरी उद्योग नै बन्द गर्नुपरेको उद्योग सञ्चालक लीला भट्टराईले बताउनुभयो । किसानको समेत दूध लिएर डेरी उद्योग चलाउने भट्टराई अहिले आफ्नै गाईको दैनिक १२ लिटर दूध संस्थानलाई बिक्री गर्दै आउनुभएको छ । भट्टराईले भन्नुभयो, “बजारमा पाइने मिनरल वाटरको मूल्य त प्रतिलिटर ३० रुपियाँ पर्न थालिसक्यो ।
किसानले घाँसका भारी बोकेर उत्पादन गरेको दूधको मूल्य उचित दिनुपर्छ भनेर सरकार कहिले सचेत नभएको देख्दा दुःख लाग्छ । ” इलाम जिल्लामा बसोबास गर्ने ६० प्रतिशत जनसङ्ख्या पशुपालनमै निर्भर रहेको भेटेरिनरी अस्पताल तथा पशु सेवा विज्ञ केन्द्र सम्पर्क कार्यालय इलामले जनाएको छ । कार्यालयको तथ्याङ्कअनुसार आव २०७७/७८ मा इलाम जिल्लामा एक लाख २५ हजार १९३ मेट्रिक टन दूध उत्पादन भएको थियो ।
दैनिक रूपमा भने तीन लाख ४२ हजार लिटर दूध उत्पादन हुने गरेको कार्यालयका प्राविधिक डिकबहादुर कार्कीले बताउनुभयो । कार्कीका अनुसार जिल्लामा उत्पादित दूध दुग्ध विकास संस्थान विराटनगर, जिल्लामै सञ्चालित साना डेरी उद्योग र चीज उद्योगमा खपत हुने गरेको छ भने केही दूध खानका लागि प्रयोग हुने गरेको छ ।
